dr n. med. Agnieszka Lipiec
dr n. med. Piotr Rapiejko

Grzyby stanowią ogromną, szeroko rozpowszechnioną grupę organizmów, która tworzy jedno z pięciu królestw obejmujących wszystkie organizmy żywe. Elementy grzybów takie jak zarodniki i fragmenty grzybni pochodzące z różnorodnych, często ukrytych przed naszym wzrokiem źródeł, mogą stać się przyczyną chorób alergicznych.

Pierwsze wzmianki o wpływie warunków mikrośrodowiska, które mogłyby sugerować zależność między obecnością grzybów a pogorszeniem samopoczucia, pochodzą z XII wieku. Moses Maimonides donosił wtedy o pojawianiu się u jego podopiecznych świszczącego oddechu przy wilgotnej i ciepłej pogodzie. Związek pomiędzy kontaktem z zarodnikami grzybów a astmą oskrzelową po raz pierwszy odnotowany został przez Johna Floyera. W 1726 roku opisał on pacjenta, u którego zaobserwował rozwój astmy oskrzelowej po powtarzających się wizytach w lochach piwnicznych. Pod koniec XIX wieku Charles Blackley opisał bezgłos i napad "kataru oskrzelowego" związanych, jak uważał, z obecnością grzybów Penicillium w otoczeniu chorego.

Początek XIX wieku przyniósł szersze zainteresowanie tematem. W latach trzydziestych XX wieku badając obecność pyłku traw w powietrzu atmosferycznym zaobserwowano, iż w okresach, gdy na szkiełku mikroskopowym osadzało się mało pyłku roślin, a dużo zarodników grzybów część pacjentów miała objawy chorobowe przypominające gorączkę sienną.

Pierwsi polscy badacze (lekarze Wacław Droszcz, Bogdan Romański i Edward Zawisza) prowadzili niezależne prace nad rolą grzybów w wywoływaniu chorób alergicznych układu oddechowego. Od pewnego czasu temat ten budzi szersze zainteresowanie badaczy w wielu krajach świata, na wszystkich kontynentach.

Obecnie wiadomo, iż alergia na grzyby może przybierać wiele postaci: dolegliwości spowodowane wziewaniem zarodników grzybów obecnych w powietrzu, alergię pokarmową, alergię kontaktową, uczulenie na antybiotyki oraz reakcje typu "id", czyli odczyn z błon śluzowych w przypadku istniejących odległych ognisk zakażenia grzybiczego.

Najczęściej obserwowana alergia wziewna może obejmować zarówno górne, jak i dolne drogi oddechowe, gdzie zarodniki wnikają szczególnie łatwo ze względu na ich bardzo niewielkie rozmiary. Wśród chorych na alergiczne zapalenie błony śluzowej nosa odsetek osób, u których stwierdza się nadwrażliwość na grzyby sięga 10 %.

Objawy alergicznego zapalenia błony śluzowej nosa u osób nadwrażliwych na alergeny grzybów są dość typowe: występuje wodnisty wyciek z nosa, kichanie i świąd nosa. Dominująca jest jednak blokada nosa. Często współwystępują objawy ze strony dolnych dróg oddechowych między innymi przewlekły kaszel. Znacznie rzadziej współistnieją te objawy wraz z reakcją spojówek.

Z dostępnych badań epidemiologicznych wynika, iż grzyby z rodzaju Alternaria i Cladosporium, a w dalszej kolejności Penicillium i Aspergillus są najważniejszym źródłem alergenów pleśniowych. Najczęstszą przyczyną uczulenia jest gatunek Alternaria alternata, aczkolwiek u większości chorych występuje nadwrażliwość na kilka gatunków grzybów. Alergia wziewna u osób nadwrażliwych na alergeny grzybów może mieć charakter zarówno sezonowy jak i całoroczny. Najczęściej obserwuje się występowanie objawów przez cały rok, z wyraźnym nasileniem latem i jesienią. Związane jest to z cyklem występowania zarodników grzybów w powietrzu. Alergia na grzyby najczęściej współwystępuje z nadwrażliwością na inne alergeny wziewne, głównie pyłek roślin lub roztocze kurzu domowego.

Zarodniki grzybów tworzą największą część cząstek biologicznych zawieszonych w powietrzu atmosferycznym w każdej ze stref klimatycznych. Swą liczebnością znacznie przewyższają liczbę ziaren pyłku obecnego w powietrzu. Są jednak mniejsze niż wchodzące wraz z nimi w skład naturalnego bioaerozolu ziarna pyłku. Stosunek ich wielkości dobrze ilustruje porównanie do ziarna pyłku traw, które ma objętość równą objętości około 200 zarodników z gatunku Cladosporium herbarum lub też objętości około 3 000 zarodników Aspergillus fumigatus.

Grzyby są organizmami heterotroficznymi, rozwijającymi się tam, gdzie w podłożu znajdą odpowiedną ilość substancji odżywczych. W środowisku zewnętrznym najintensywniej zamieszkałym siedliskiem jest gleba, gdzie saprofitują na resztkach roślinnych i zwierzęcych. Rozwojowi grzybów sprzyja wysoka wilgotność względna powietrza (optymalnie powyżej 70%). Istotnym czynnikiem dla wzrostu tych organizmów jest również odpowiednia temperatura otoczenia: od 16 do 35 ^OC.  

Liczba zarodników grzybów zewnątrzdomowych może spaść do zera jedynie zimą po obfitych opadach śniegu.

Zarodniki tzw wewnątrzdomowe, do grupy których należy m. in. rodzaj Aspergillus i Penicillium obecne są w powietrzu zazwyczaj w zbliżonej ilości przez cały rok. Źródłem ich jest głównie mikrośrodowisko pomieszczeń zamkniętych o dużej wilgotności, ograniczonej wentylacji i słabym dostępie światła (głównie piwnicne, pralnie, łazienki czy kuchnie oraz pomieszczenia gospodarskie na wsi). Drewniane domy letniskowe, altanki, sauny i baseny również stanowią istotne źródło alergenów grzybów wewnątrzdomowych.

Zawilgocenie ścian budynków może być spowodowane nadmiarem pary wodnej zawartej w powietrzu, wodą przenikającą z nieszczelnej instalacji wodno-kanalizacyjnej czy rur odprowadzających deszczówkę, podsiąkającą z gruntu czy niszczycielskim żywiołem jakim jest powódź. Zawilgocone miejsca to ogniska "korozji biologicznej" budynku, sprzyjające rozwojowi grzybów, które nie tylko niszczą ściany i stropy, lecz także zagrażają człowiekowi rozsiewając zarodniki.

Przykładem grzybów które określamy mianem "początkowych kolonizatorów" atakujących podłoże w pierwszej kolejności są gatunki z rodzaju Penicillium i gatunek Aspergillus versicolor. "Wtórni kolonizatorzy" to gatunki z rodzaju Cladosporium. Natomiast przykłady grzybów kolonizujących w dalszej kolejności stanowią Fusarium moniliforme oraz Phoma herbarum.

Większość gatunków najchętniej kolonizuje określone podłoża. I tak na wilgotnych parapetach i framugach okiennych najczęściej znajdziemy grzyby Alternaria alternata lub Cladosporium spp., na ścianach budynków Alternaria alternata, a jeśli będą to ściany piwnic Rhodotorula spp. Wilgotne tapety pokojowe najczęściej atakuje Penicillium spp lub Aspergillus repens, natomiast elementy drewniane Aspergillus versicolor i Cladosporium spp. Czarny nalot pojawiający się na fugach na glazurze w zawilgoconej, źle wentylowanej łazience lub kuchni to najpewniej grzybnia Aureobasidium pullulans.

O znacznej inwazji grzybów w mikrośrodowisku wewnątrzdomowym może świadczyć charakterystyczny "zapach stęchlizny" wywołany uwalnianymi do środowiska lotnymi metabolitami. Istotnym zbiornikiem uczulających grzybów w mikrośrodowisku wewnątrzdomowym jest kurz domowy. Ocenia się, że elementy grzybów mogą stanowić od 5% do 20% jego składu, w zależności między innymi od warunków środowiska. Do grzybów będących tu w zdecydowanej przewadze należą: Penicillium spp., Mucor spp., Rhizopus spp., Aspergillus spp., a ponadto Alternaria alternata i Cladosporium spp. Zaobserwowano zbieżność pomiędzy rozwojem grzybów pleśniowych wewnątrzdomowych, a populacją roztoczy kurzu domowego. Uważa się, że grzyby mogą zwiększać przyswajalność niektórych białek przez roztocze lub też same służyć im za źródło pożywienia.

System klimatyzacyjny może być również istotnym źródłem alergenów grzybów pleśniowych. Może on, co prawda, prowadzić do zmniejszenia w powietrzu wewnątrz pomieszczeń ilości zarodników z rodzaju Cladosporium pochodzących ze środowiska zewnętrznego drogą filtracji lub też poprzez ograniczenie czasu otwarcia okien. Ale system ten może jednocześnie stać się źródłem zarodników między innymi z rodzaju Penicillium oraz Aspergillus.